Rasijskija restaŭratary, jakija adnaŭlali Spaskuju carkvu ŭ Połacku, byli niepryjemna ŭražanyja staŭleńniem uładaŭ, jakija dazvolili załaty kupał na adzinym u krainie pomniku XII stahodździa, i nieprafiesijnaściu niekatorych biełaruskich metraŭ, jakija stavili ŭłasnyja ambicyi vyšej za navuku.
Spasa-Praabraženskaja carkva, uźviedzienaja ŭ XII stahodździ Jefrasińniaj Połackaj, siońnia znachodzicca ŭ centry Spasa-Jefrasińnieŭskaha manastyra. Carkva źjaŭlajecca adzinym całkam zachavanym chramam damanholskaha pieryjadu na terytoryi Biełarusi i najstarejšaj muravanaj pabudovaj, jakaja dajšła da našaha času.
Pra toje, ź jakimi składanaściami i pravakacyjami sutyknulisia pry restaŭracyi, raspavioŭ rasijski architektar-restaŭratar Siarhiej Łałazaraŭ, jaki vystupiŭ u 2024 hodzie z dakładam «Asablivaści vyvučeńnia i restaŭracyi Spasa-Praabraženskaha chrama ŭ Połacku». Jaho słovy pierakazvaje telehram-kanał «Spadčyna». Łałazaraŭ kiravaŭ restaŭracyjaj na chramie z 2016 hoda.
Pieršyja viadomyja vyjavy Spasa-Praabraženskaj carkvy byli znojdzieny adnosna niadaŭna ŭ kielli prapadobnaj Jefrasińni, u paŭdniovym prytvory na chorach. Na kcitarskaj frescy Jefrasińnia trymaje ŭ rukach vyjavu chrama — paznavalny adnakupalny budynak.
U paźniejšyja pieryjady chram byŭ nakryty dvuchschilnym dacham, a da hałoŭnaha fasada chrama była prybudavana zvanica. Paśla 1832 hoda chram pierabudavali, kab nadać jamu bolš pravasłaŭny vyhlad: na fasadzie byli vyjaŭleny zakamary, pabudavany nievialiki prytvor, a na barabanie pastaŭleny cybulepadobny kupał.
Upieršyniu chram daśledavaŭ paśla Druhoj suśvietnaj vajny Jaŭhien Aščepkaŭ, jaki vyjaviŭ ślady staražytnaha dekoru na fasadach. Tady chram adramantavali cemientam, što mocna naškodziła pomniku.
Sproby adnavić chram
Ź siaredziny 1990-ch hadoŭ restaŭracyju chrama pravodziŭ biełaruski mastak-restaŭratar Uładzimir Rakicki, jaki samastojna asvojvaŭ niekatoryja navyki architekturnych rabot, pracavaŭ pry minimalnym finansavańni z dapamohaj vałancioraŭ. Rakicki adšukaŭ u kielli prapadobnaj fresku sa staražytnaj vyjavaj chrama, jaki mieŭ kakošniki i zakamary, a paśla adšukaŭ ich dobra zachavanymi na haryščy.
«U takim abjomie i zachavanaści zaviaršalnych kanstrukcyj redka dzie pabačyš. Heta ŭnikalnyja elemienty, tut šmat naturnych artefaktaŭ», — zaŭvažaje Łałazaraŭ.
Rakicki nadumaŭ adnavić vyhlad chrama XII stahodździa, prapanavaŭšy prybrać nadbudovy XIX stahodździa, jakija ličyŭ małakaštoŭnymi i vinavaciŭ u źjaŭleńni raskolin na ścienach.
Nasamreč, pomnik abjadnoŭvaje ŭ sabie niekalki histaryčnych pieryjadaŭ, naprykład, kryptu XVIII stahodździa pad chramam, a rekanstrukcyja Rakickaha była, jak pakazali paźniejšyja daśledavańni, dalokaj ad sapraŭdnaha vyhladu chrama.
Realizavać svajo bačańnie Rakickamu nie ŭdałosia, bo ŭ jaho adbyŭsia kanflikt z duchoŭnymi ŭładami. Na jaho miesca była zaprošana kamanda Mižabłasnoha navukova-restaŭracyjnaha mastackaha ŭpraŭleńnia z Maskvy, jakuju ŭznačaliŭ Uładzimir Sarabjanaŭ, viadučy śpiecyjalist pa restaŭracyi ŭ Rasii.
U interjerach chrama pa admysłovaj mietodycy, raspracavanaj maskoŭskimi śpiecyjalistami, sa ścien byŭ źniaty alejny žyvapis i pieraniesieny na ćviorduju asnovu. Da rasijskaj kamandy pa vyjaŭleńni žyvapisu dałučyłasia bryhada biełaruskich restaŭrataraŭ. Ciapier hetyja rośpisy ekspanujucca ŭ Połackaj mastackaj halerei.
«Efiekt akazaŭsia dzivosnym. U XXI stahodździ źjaviŭsia novy pomnik XII stahodździa z takim abjomam fresak, z amal całkam zachavanaj prahramaj rośpisu. Kala 1000 kvadratnych mietraŭ, 90% ścien — nivodzin chram damanholskaha pieryjadu nie maje takich pakazčykaŭ!» — kaža Łałazaraŭ.
Załatyja kupały
U 2007 hodzie adbyłasia dziŭnaja padzieja: śvieckija i duchoŭnyja ŭłady zamianili kupał, jaki byŭ stvorany pa prajekcie Łukina i znachodziŭsia ŭ drennym stanie. Na jaho miescy byŭ pastaŭleny novy kupał z pakryćciom ź nitrytu tytanu, jaki, jak aznačaje restaŭratar, «u pryncypie nie vykarystoŭvajecca ŭ restaŭracyi». Adšukać prajekt novaha kupała nie ŭdałosia, isnuje tolki kanstruktyŭny čarciož, pa jakim jon byŭ vyrableny ŭ Rasii.
«Heta ŭsio ž adbyłosia. Jon byŭ ustalavany, i ŭžo na pačatak našaj pracy my ŭspryniali hety elemient jak dadzienaść».
Takija škodnyja dziejańni na pomnikach daŭniny adbyvajucca paŭsiul nie tolki ŭ Biełarusi, ale i ŭ Rasii, Łałazaraŭ bačyć u ich administracyjny zakaz. Toje ž stała sa šmatpakutnaj Viciebskaj Dabravieščanskaj carkvoj, adnaŭleńnie jakoj u 1990-ch hh. Hienadziem Łaŭreckim rasijski navukoviec ličyć niaŭdałym — u joj źmiašanyja roznyja styli, a ad połackaj architektury amal ničoha nie zastałosia.
Niaŭmiełaja restaŭracyja
Rakicki byŭ pačuty: biełaruskija ŭłady pastavili pierad «Biełrestaŭracyjaj» zadaču adnavić abličča chrama XII stahodździa. Rakicki zrabiŭ šerah zandažoŭ u interjery i na fasadach, dzie vyjaviŭ frahmienty rośpisaŭ nad partałam i reštki architekturnych elemientaŭ. Ale fiksavaŭ ich nie vielmi dakładna.
Hetaje adkryćcio znoŭ naškodziła pomniku. Zandažy piać hadoŭ stajali akrytyja i razburalisia apadkami, pakul ich urešcie nie zatynkavaŭ manastyr. U jašče bolš žudasnym stanie, jak adznačaje Łałazaraŭ, znachodziacca i zandažy na Safijskim sabory, adkrytyja dahetul.
Škodnyja pravakacyi
Na asnovie hetych abmiežavanych daśledavańniaŭ «Biełrestaŭracyja» pad kiraŭnictvam architektara Dźmitryja Bubnoŭskaha, jaki raniej adkazvaŭ za achovu spadčyny pa ŭsioj Biełarusi, stvaryła prajekt, u jakim prapanoŭvali prybrać paźniejšyja nadbudovy, ale pašyryć chram za košt novych.
Prajekt Bubnoŭskaha pa Spaskaj carkvie, pradstaŭleny ŭ 2013 hodzie na ŭzhadnieńnie Ministerstvu kultury, vyklikaŭ vialikaje ździŭleńnie ŭ ekśpiertaŭ. Rasijskija restaŭratary padniali šum, kab nie dać realizavać prajekt, jaki nie maje ničoha supolnaha z chramam XII stahodździa.
U 2015 hodzie navukoŭcam udałosia pracisnuć praviadzieńnie novych archieałahičnych daśledavańniaŭ, jakija pakazali, što raniejšyja ŭjaŭleńni pra pieršapačatkovy vyhlad chrama dalokija ad rečaisnaści.
«Pracy, praviedzienyja ŭ 2015 hodzie, na niekatory čas pryhłušyli namiery adnavić vyhlad chrama XII stahodździa. Bo było vyjaŭlena, što chram mieŭ zusim inšy vyhlad u toj čas. Byli adkryty halerei XII stahodździa i ekzanarteks. Heta na niekatory čas spyniła sprečki, ale paśla hetaja chvala znoŭ padniałasia».
Prajekt Bubnoŭskaha byŭ rašuča adchileny, ale jaho aŭtary vykanali pa im makiet i pieradali jaho manastyru. Jon staić u manastyry i demanstruje nie tolki toje, jakim chram moh by być, ale i jakim jaho treba zrabić paśla restaŭracyi.
«Heta takaja nievialikaja pravakacyja. Nam uvieś čas davodzicca tłumačyć, čamu hetaha zrabić niemahčyma i nielha», — tłumačyć Łałazaraŭ.
Stan chrama
«My prystupili da acenki taho, što było zroblena. Vyśvietliłasia, što nie pravodzilisia ni archieałahičnyja daśledavańni, ni architekturnyja, ni inžyniernyja, ni mikałahičnyja», — tłumačyć restaŭratar.
Chram znachodziŭsia ŭ žachlivym techničnym stanie. Pa słovach restaŭratara ścieny byli vilhotnymi na vyšyniu 3 mietraŭ ad ziamli, vada litaralna vyciakała z adkrytych miescaŭ — zandažoŭ, bo cemient na ścienach, jaki vykarystoŭvali pry papiarednich ramontach, — vodaniepranikalny materyjał. Raspaŭsiudziłasia ćvil, a soli, jakija vystupali na pavierchni, škodzili freskam. Nižnija častki ścien byli całkam razburany.
Pry hetym praca nad restaŭracyjaj fresak unutry chrama, jakaja zvyčajna robicca ŭ apošniuju čarhu, była praktyčna zavieršanaja, a jaje finansavańnie spyniena. Restaŭratary mahli pravodzić svaje daśledavańni tolki padčas budaŭničych rabot, što ŭskładniała pracu.
Chram byŭ ačyščany ad cemientu, taŭščynia jakoha ŭ niekatorych miescach dachodziła da 7 sm, a razburanyja častki ścien umacavanyja. Amal nie zastałosia śpiecyjalistaŭ, jakija b umieli fiksavać damanholskuju muroŭku, tamu davodziłasia navučać hetamu na miescy, kab spravicca z kałasalnym abjomam staražytnaj muroŭki, jakaja paśla budzie schavanaja jašče mnohija dziesiacihodździ.
Fasady byli praktyčna nie daśledavany, kab skłaści prajekt i dalej praciahvać pracy. Tamu vyrašyli zachavać najbolš viadomy vyhlad pomnika pačatku XIX stahodździa, a ŭ interjery — maksimalna pakazać interjer XII stahodździa. Restaŭratary zapluščyli vočy na załaty kupał — prynamsi abaraniaŭ chram ad apadkaŭ.
«U takija ścisłyja terminy restaŭracyi zajmacca vypraŭleńniem usich pamyłak papiarednikaŭ — heta nie zusim pravilny šlach», — tłumačyć rašeńnie navukovy kiraŭnik.
Pieršapačatkova restaŭratary chacieli sabrać usie artefakty XII stahodździa ŭ adzin bujny zandaž na fasadzie. Ale, kali stali rasčyščać ścieny, to atrymaŭsia piaresty «dyvan», daviałosia mianiać padychod: zastalisia dva zašklonyja zandažy, jakija pakazvajuć frahmienty architektury i rośpisaŭ, i dva zandažy ŭ tynkoŭcy.
Umacavańnie chrama
Kali pravodzilisia inžyniernyja abśledavańni, stała zrazumieła, što asnoŭnyja defarmacyi ściany adbylisia nie tady, kali źjaviŭsia novy dach, jak dumaŭ Rakicki, a ŭ pracesie budaŭnictva krypty ŭ pačatku XVIII stahodździa. Praz hetu kryptu słupy chrama asieli, nahruzki pierajšli na vonkavyja ścieny, jakija pajšli treščynami. Tahačasnyja budaŭniki adrazu ž zakłali ŭsie nišy ŭ ścienach.
Akramia taho, dva ŭvachody ŭ kryptu, raźmieščanyja adzin suprać adnaho z razborkaj padmurkaŭ, praktyčna raskałoli budynak na dźvie častki: zachodniaja častka žyvie svaim žyćciom, centralnaja — svaim. Faktyčna ŭsia restaŭracyja ŭnutry chrama źviałasia da taho, kab sabrać pomnik razam. Mnohija zamuravanyja paśla źjaŭleńnia krypty prajomy ŭdałosia raskryć, ale z ulikam składanaha stanu pomnika, niekatoryja nišy zastanucca zamuravanymi da nastupnaj, bolš hruntoŭnaj restaŭracyi.
Novuju padłohu zrabili na tym ža ŭzroŭni ź listoŭnicy, jakaja nie stvaraje takoha hnijeńnia i bolš karysnaja dla pomnika. Vyjści na ŭzrovień histaryčnaj padłohi, jakaja znachodzicca prykładna na 60—65 sm nižej, akazałasia pakul niemahčyma. Kab pakazać, na jakuju hłybiniu sychodziać ścieny i słupy, a taksama reštki padłohi XII stahodździa ŭ ałtarnaj častcy, byli zroblenyja šklanyja ŭčastki. Šklanuju padłohu taksama zaprajektavali i ŭ adnoj z kiellaŭ na druhim paviersie, dzie byli vyjaŭlenyja rastvornyja padłohi XII stahodździa z elemientami rośpisu.
Tut ža na chorach demantavali draŭlanuju šachtu paškodžanaj vintavoj leśvicy XIX stahodździa, adnaviŭšy pieršapačatkovuju płaniroŭku. Vyjaviłasia, što ścieny za joj byli ŭ žachlivym stanie, a padłoha mieła treščyny šyrynioj 10 sm.
Restaŭrataram, niahledziačy na hrubaje ŭmiašalnictva, usio ž udałosia adstajać navukovy archieałahičny mietad restaŭracyi, zachavaŭšy i elemienty paźniejšych pierabudoŭ, i adnaviŭšy aryhinalny. Płaniroŭku stračanych halerej vakoł chrama pakazali adroznym brukam. U budučyni płanujecca stvaryć ekspazicyjnuju zonu na haryščy, dzie možna budzie pakazvać unikalnyja dla staražytnaruskaha dojlidstva kakošniki i zakamary.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
Heta jašče adna falsifikacyja naviazanaja RPCšnaj akupacyjaj