Raskopki na haradziščy na Miency paspryjali cikaŭnaści da staražytnabiełaruskaj spadčyny. Ale našy ŭjaŭleńni pra staražytnaść dalokija ad praŭdy, pra što niečakana śviedčać pomniki daloka na zachadzie.
Jak siońnia ŭjaŭlajecca staražytnabiełaruski horad? Heta akruhłaj formy placoŭka, ščylna zabudavanaja nievialičkimi chatkami, jaje akružajuć mahutnyja vały, jakija prarazaje šmatjarusnaja brama, a pa viersie iduć nie mienš mahutnyja draŭlanyja ścieny. Hety vobraz zasvojvajecca ź dziacinstva — usie mastackija rekanstrukcyi najvažniejšych słavianskich pasieliščaŭ na Biełarusi malujuć ich mienavita tak.
Ale z hetym vobrazam nie ŭsio dobra, pra što śviedčać naturnyja rekanstrukcyi słavianskich pomnikaŭ daloka na zachadzie, najpierš, va ŭschodniaj častcy Hiermanii. Vysokaja kancentracyja padobnych słavianskich krepaściaŭ u hetym rehijonie tłumačycca pastajannym ciskam hiermancaŭ, jakija prasoŭvalisia na ŭschod.
Krepaści zachodnich słavian
Na ŭsioj terytoryi sučasnaj Hiermanii, pavodle acenak, isnavała kala 700 słavianskich haradziščaŭ. Zachodnija słavianie ŭzvodzili maštabnyja abarončyja kompleksy ŭ nizinach i na ciažkadastupnych viaršyniach uzhorkaŭ, ale amal zaŭsiody kala vadajomaŭ. Hetym słavianam pahražali ŭvarvańni vikinhaŭ, kanflikty z Frankskaj impieryjaj pad kiraŭnictvam Karła Vialikaha i ŭnutranyja zvady. Samaje rańniaje viadomaje słavianskaje ŭmacavańnie na terytoryi Hiermanii datujecca siaredzinaj VIII stahodździa.
Zachodnija słavianie prystasoŭvali pad svaje krepaści staryja zakinutyja haradziščy bronzavaha i žaleznaha viakoŭ. Umacavańni zvyčajna mieli akruhłuju formu, ich uzvodzili z dreva, ziamli, hliny i butavych kamianioŭ. Ź piśmovych śviedčańniaŭ druhoj pałovy X stahodździa viadoma, što na vybranaj dla krepaści terytoryi zachodnija słavianie budavali rašecistyja (hakavyja) i zrubnyja kanstrukcyi, jakija złučalisia pamiž saboj. Hetyja harodni jany zabutoŭvali ziamloj, hlinaj, butavymi kamianiami i bytavym śmiećciem.
Ziamlu, jakuju zasypali ŭ draŭlanyja karkasnyja kanstrukcyi, časta brali niepasredna pierad umacavańniem, u vyniku čaho ŭtvaraŭsia štučny roŭ, što atačaŭ usiu krepaść. Niaredka hetyja niehłybokija ravy paśla budaŭnictva zapaŭnialisia vadoj, bo bolšaść krepaściaŭ taho času raźmiaščałasia ŭ vilhotnych nizinnych miascovaściach abo pablizu vadajomaŭ. Hetyja šyrokija ravy pieraškadžali praciŭniku nablizicca da abarončych vałoŭ krepaści.
Takija ścieny dasiahali vyšyni ad 4 da 16 mietraŭ i šyryni ad 10 da 20 m. Na viersie takoha ŭmacavańnia stavili častakoły abo navat nakrytyja abarončyja halerei. U tych miescach, dzie pavinny byli być bramy, umacavańni razryvalisia i tam stavili vysokija vartavyja viežy abo rabili vuzkija tunelnyja prachody praz vał.
Zachodnija navukoŭcy ličać, što zvonku ścien mahli być dadatkovyja kanstrukcyi, zapoŭnienyja kamianiami abo abmazanyja hlinaj, kab abaranić draŭlanyja kanstrukcyi ad zapalnych streł.
Vialikija słavianskija krepaści, u jakich byli kałodziežy i miescy dla zachoŭvańnia zapasaŭ praduktaŭ i jakija tamu mahli vytrymlivać doŭhija abłohi, byli zakinutyja ŭ druhoj pałovie IX — pačatku X stahodździa.
Paśla taho, jak słavianskija kniazi paciarpieli šerah parazaŭ ad hiermancaŭ, vialikija krepaści pačali zaniepadać. Z kanca IX stahodździa pačali ŭzvodzicca mienšyja, pieravažna kruhłyja abo avalnyja kalcavyja ŭmacavańni, jakija budavalisia pa toj ža technałohii. Takija krepaści byli navat bolš abaranazdolnymi, a vyšynia vałoŭ dasiahała kala 7—10 mietraŭ, jak u Hros-Raden i Radušy.
Paśla paśpiachovaha słavianskaha paŭstańnia 983 hoda znoŭ pačali źjaŭlacca bujnyja ŭmacavańni, jakija ŭsio čaściej raźmiaščalisia na astravach, uzdoŭž račnych pratokaŭ abo na paŭastravach. Ale technałohija budaŭnictva na praciahu stahodździa amal nie źmianiałasia.
I hetaja technałohija, jak bačna z apisańnia, ani ŭ čym nie adroźnivajecca ad taho, što znachodziać biełaruskija archieałohii.
Słavianskaja krepaść Raduš
Asabliva ŭvahu pryciahvaje niezvyčajny vyhlad słavianskaj krepaści Raduš. Jašče ŭ pačatku XX stahodździa tut vyrazna prasočvalisia ślady kalcavoha zbudavańnia, ale ŭ kancy stahodździa nad archieałahičnym pomnikam navisła pahroza źniščeńnia.
U časy HDR u hetym rajonie zdabyvali bury vuhal i karjer niaŭchilna pašyraŭsia ŭ bok łužyckaj krepaści. Ułady nadumali jaje znos, dla čaho ŭ 1984 i 1989/1990 hadach tut praviali archieałahičnyja raskopki, u vyniku jakich byŭ znojdzieny idał uzrostam kala 1100 hadoŭ.
Raduš vyratavała abjadnańnie Hiermanii ŭ 1990 hodzie. Zdabyča buraha vuhalu ŭ rehijonie značna pamienšała, a karjer byŭ zakryty jašče da taho, jak jaho kraj dasiahnuŭ miesca, dzie znachodziłasia krepaść.
Brandenburhskaje ziamielnaje ŭpraŭleńnie pa achovie pomnikaŭ i archieałohii raspracavała prajekt rekanstrukcyi krepaści. Finansavała prajekt słužba sanacyi hornazdabyvajučych pradpryjemstvaŭ u ramkach kampiensacyi škody.
Siońnia krepaść Raduš źjaŭlajecca kulturna-histaryčnym abjektam, što pryciahvaje daśledčykaŭ i turystaŭ, a taksama słužyć nahadvańniem pra staražytnuju historyju słavian u rehijonie.
Vyhlad jaje byŭ rekanstrujavany navukoŭcami. I jon razburaje našy stereatypy adnosna taho, jak vyhladali staryja słavianskija harady: u asnovie adnosna nievysokaj krepaści hakavyja kanstrukcyi, a na šyrokaj placoŭcy ścien nijakich umacavańniaŭ akramia placionak z łazy. Zamiest mahutnaj bramy — najpraściejšy prajezd, tunel praź ścianu.
Sutnaść hakavaj kanstrukcyi zaklučajecca ŭ nastupnym — pierpiendykularna linii ŭmacavańnia ŭkładvalisia adzin da adnaho, doŭhija biarvieńni, niekatoryja (abo kožnaje) ź jakich mieli na kancy toŭsty suk, apracavany ŭ vyhladzie haka (kruka). Pry ŭkładcy biarvieńnia kruk skiroŭvaŭsia dahary. Astatniaja častka bierviana abčesvałasia na čatyry hrani, u adtuliny ŭ kancy bierviana zabivalisia kałki dla macavańnia. Uščylnuju da haka, paralelna da linii ŭmacavańniaŭ układałasia toŭstaje dubovaje bierviano. Prastoru pamiž hetymi biarvionami zapaŭniali piaskom. Zatym układvaŭsia novy rad hakaŭ, i novy rad toŭstych biarvionaŭ. Pad ciažaram nižnija biarviony, z časam urastali ŭ ziamlu.
Kali vy padumali, što heta apisańnie Radušy, to nie — heta apisańnie hakavych kanstrukcyj druhoj pałovy XI st., vyjaŭlenych z unutranaha boku ŭ vale staražytnaha Mienska na Niamizie.
Heta technałohija była dobra znajomaja jak zachodnim, tak i ŭschodnim słavianam. Ale staražytnaruskija harady navat u samych śmiełych rekanstrukcyjach pakazvajuć zusim nie tak, jak vyhladaje siońnia Raduš.
Zvyčajna ajčynnyja mastaki i historyki malujuć horad za mahutnymi vałami i ścienami na ich, nad jakimi daminuje ŭnušalnych pamieraŭ brama. Roźnicu patłumačyć dosyć prosta — Raduš nie zusim horad i zusim nie Ruś. Ale hetyja arhumienty tolki na pieršy pohlad padajucca łahičnymi.
Fantomnyja vały
Hałoŭnaje adroźnieńnie pamiž rekanstrukcyjami palahaje ŭ najaŭnaści mahutnych vałoŭ. Na ŭsprymańnie vałoŭ staražytnaruskich haradziščaŭ jak samastojnych umacavańniaŭ značny ŭpłyŭ akazali fartyfikacyjnyja sistemy XVI-XVII stahodździa, dobra viadomyja pieršym daśledčykam.
Sutykajučysia sa staražytnymi pomnikami, historyki XIX stahodździa interpretavali vały jak naŭmysna stvoranyja ŭmacavańni, kirujučysia pryncypami paźniejšaha vajskovaha dojlidstva. Hetaje ŭjaŭleńnie zamacavałasia ŭ navukovaj tradycyi i pierajšło da nastupnych pakaleńniaŭ słavistaŭ.
Heta stała nastolki naturalnym, što navat vały vyšynioj 1-2 mietry apisvalisia jak «abarončyja nasypy» i «abarončyja linii z vałoŭ i rvoŭ», choć abaranić jany nie mahli i ad dzikaj žyvioły.
Takija vały abkružajuć bolš za pałovu ruskich haradziščaŭ. Navat z ulikam apaŭzańnia ź ciaham času, vielmi sumniŭna, što padobnyja ŭkryćci mahli być samastojnaj pieraškodaj dla vorahaŭ. U Novy čas nizki ziemlany brustvier dobra abaraniaŭ strałka, jaki lažaŭ na ziamli, ale ŭ časy Rusi łučniki stralali stojačy.
Sensu nasypać takija nievysokija vały, kab źvierchu na ich pastavić draŭlanyja ścieny, nie było. Zatračanyja vysiłki nie davali suvymiernaha abarončaha efiektu. Dyj pustaciełyja ścieny, jakija niekatoryja navukoŭcy bačyli jak praciah zabutavanaha zrubnaha fundamienta, harać lepš, bo ŭnutry zruba aktyŭna cyrkuluje pavietra.
Ale čamu tady takich nievysokich vałoŭ tak šmat? Niekatoryja daśledčyki vykazvajuć zdahadku, što harodni admysłova prysypali zvonku. Praŭda, ścieny z takimi prysypami i prymiotami byli mienš abaranazdolnymi, čym prosta viertykalnyja ścieny. Pry abłozie Uładzimira tatary «ŭnidoša po prymiotu ŭ horad čras ścianu», taksama była zroblena «pryspa» i pry abłozie Korsunia.
Źjaŭleńnie vałoŭ i «ŭnutryvalnych kanstrukcyj», vidać, tłumačycca bolš prazaična: pry ŭzharańni ścien, vierchniaja častka harodni hareła bolš intensiŭna, ź jaje vysypaŭsia hrunt, jaki zasypaŭ nižnija viancy zrubaŭ.
Umacavańni bieź niejkich padsypak zvonku mieli jaŭnyja pieravahi. Harodni abmazvalisia hlinaj, što nie davała namakać zabutoŭcy i tym samym achoŭvała dreva ad hnijeńnia. Sparachnieły frahmient možna było lohka zamianić, u toj čas jak vyjavić taki ŭnutry vała było niemahčyma.
Tamu pierakanaŭčym vyhladaje mierkavańnie, što vały heta nasamreč toje, u što z časam pieratvarylisia hakavyja i plecienyja kanstrukcyi, zapoŭnienyja ziamloj, a nie asobnyja zbudavańni z draŭlanymi ŭmacavańniami ŭnutry. Kali ścieny razburaŭ pažar ci pierabudova, ziamla ź vierchnich harodniaŭ stvarała płatformu dla novaj ściany, chavajučy nižnija zruby.
U zachodniesłavianskich krainach i Hiermanii historyki jašče ŭ 1950-ch hadach pryjšli da vysnovy, što draŭlanyja kanstrukcyi, jakija znachodziać unutry vałoŭ słavianskich krepaściej, heta nie što inšaje, jak reštki ścien z zabutoŭkaj. I vykarystańnie takich sistem dyktavałasia miascovymi pryrodnymi ŭmovami i asablivaściami haspadarki. Raduš — jaskravaje ŭvasableńnie hetaha typu słavianskaha abarončaha dojlidstva.
Hetaja ideja była dobra viadomyja savieckimi navukoŭcami, ale ihnaravałasia imi. Na toje byli pryčyny, ale palahajuć jany zusim nie ŭ pryncypovym adroźnieńni pomnikaŭ, a ŭ śpiecyficy samoj savieckaj navuki.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆChto haniaje na kvadracykłach pa haradziščy na Miency?
Pačałasia praca pa stvareńni archieałahičnaha muzieja pad adkrytym niebam na Miency
Na Miency raskapali ŭžo try rady hakavych draŭlanych kanstrukcyj FOTA
«Unikalnaje spałučeńnie dźviuch roznych tradycyj». Pry raskopkach staražytnaha Mienska vyjavili dadatkovuju liniju abarony
Siensacyjnaja znachodka na Miency — dla čaho našy prodki vykarystoŭvali hetu fihuru 1000 hadoŭ tamu?
Kamientary
Vrodie archieołohi diełajut odno - a rYkanstruktary druhoje. Fentazi... A u tiech kto NIE znajet istorii i povtoriajutsia problemy tipa kijeva za 3 dnia i 30 let sinich ruk....
I što jašče vielmi cikava - čamuści u aŭtara ruka nie padniałasia napisać, jak zvalisia tyja słavianie. Nahadaju, što "hetyja", jak napisaŭ aŭtar, słavianie zvalisia bodryčy (abadryty), lutičy (vielety-vilcy) i łužyckija sierby. I heta nazvy tolki bujnych plemiannych abjadnańniaŭ, a jany składalisia ź vialikaj kolkaści bolš-mieńš drobnych plamionaŭ.
I "hetyja" słavianie byli vielmi vajaŭničyja. I nie im "pahražali ŭvarvańni vikinhaŭ", jak užo zusim adkryta chłusić aŭtar, - a naadvarot! Bodryčy i lutičy, a taksama rujanie-ruhi (ruś) u peŭny histaryčny čas mocna "mačyli" vikinhaŭ i navat zasnoŭvali ŭ Skandynavii svaje kałonii!